СӨ3ЛИКЛЕРДЕ ЖЕЦИЛ САНААТ ТЕРМИПЛЕРИНИЦ БЕРИЛИЎИ
Сратдинова Г. Б.
ТашПМИ Нокис филиалы
Бул макалада созликлерде женил санаат терминлеринин классификацияа белиниуи, олардын езгешеликлерине итибар каратамыз.
Тил, созлик курамы хом онын сез байдыкларын изертдеу менен байланыелы белгили кыйыншылыкдар бар. Усыньщ менен байланыелы сезлерди белгили бир системаа салыУдын курамалыгы менен байланыелы [1:25].
Тилдин морфологиялык, фонетикасы хэм синтактикалык, структурасьгнда белгили бир системалылык бар. Бул жадай оларды илимий классификацияа ажыратыу хам уйрениуди жениллестиреди. Лексикада системалылык тилдиц баекд тарауларында кезге тасланып турмайды. Онын устинс евзлер тилдеги баска кураллара (дауыслар, аффикслер хам т.б.) салыстыранда мудар торспинен кви. Лсксиканы системалылык хэдийсс сыпатында уйрениу менен байланыелы кыйыншылыклардан жэне бири лсксиканын тилдин баска тарауларына салыстыранда езгериушен екенлиги. Келтирилген жадайлар хэм евзлик курамындата сез байлыгоньщ бар квлеми менен аныклау хом квз аддына келтириуге имкан бермейди, бирак усыан карамастан филологияда (тил уйрениуде) тилдин сез байльпын хам белгили бир система сыпатында квз алдына келтириу хам илимий классификациялаудын твмендигише усылдары бар:
1. Сезлерди евз шакдпларына ажыратыу усылы хам омелий евз шаканлары системасы;
2. Созлердиц жасалыу моделлсрине кдрап классификацкялау усылы яный соз жасау системасы;
3. Сезлерди функдионал-стилистикалыктопарлара ажыратыу усылы, яный евзлердин стилистикалык ди(1и|>еренцнал топарлары;
4 Сезлерди белгили тематикалык топарлара ажыратыу усылы, яный сезлердиц тематикалык, топарлары;
- Сезлерди тарийхый функционаллык. бслгилсринс карап, классификациялау жолы, яный сезлерди колланыуынг карай актив \эм пассив топарлара ажыратыу;
6. Сезлерди мэнисли хэм мэнис катнасына карай классификация егиу усылы.
Бул усыл менен бир манили хэм тец монили созлер: омонимлер, синонимлер, антонимлер, архаизмлер, неолошзмлер, историзмлер хэм баскалар менен белтиленеди. Келтирилген усыллар сезлик курамындагы сезликли байлыкдардын белгили тэреплери жузинен толык болмасада белгили илимий кез кдрасларды пайда етеди
Айырым адсбиятларда айтылыуынша, тилдин систсмалылыгы еки жадайда:
1. 0з-ара байланыелы болан тил хэдийселериниц жыйындысында
- 0з-ара ишки байланыелылык кушине ийе болан муУапыклык иьтзамлыкларында айкын керинеди
- Сезлик байлыгын кураушы сезлер арасындаил ез-ара белгили байланыелылык буан тен нызамлылыклар, бунын тийкарында жузегс келген системалылык тилдин ишки рауажланыу нызамлылыкларына лексикаа, сондай-ак, сырткы факторлардыц жузеге келетугын белгили кушлергс суйснеди f3: 35].
Тилдин сезлик курамын кураушы лсксикалык бирликлерге суйсниуши баска бир эхмийетли куш бар. Бул сез сезлик монисинин реал барлыккз \эм тусиникке кдтнасы болыгг есапланады. Баскаша кылып айтканда тилдеги сезлер белгили тарау предмет хэм хэдийселерди ацлатыУына карай жакынлыкка ийе, мысалы: кийим-кеншек атлары болан сезлер усы тарау предметлери сыпатында бир топара, есимликлер аты болан сезлер баска топара бирлеседи.
Тилдеги сезлерди мине усы тийкарда классификациялау лингпистикзда сезлердиц тематикалык топарлары ямаса сезлердин тематгасалык кдтарлары дсп аталан сезлерди тематикалык топара ажыратыу олардыц мэнисине хэм номинациялык функциясына карай уксас катарлара топарланыуын козде тутады. Демек, сезлердиц тематикалык кагарлары дегенде бир улыУма тема идея атирапына бирлескен сезлерди белгили топарлара топлау тусиниледи. Созлерди тематикалык катарлара топлау ишки нызамлылыкларынан келип шыккдн хдлда емес, балким кебирек сырткы белгилср тийкарында эл«слгс асырылады. Бунда создиц ез мэнисине карай кайсы топар предметине байланыелылыш, кайсы топар предметтин аты екени жетекши орын ийелейди. Бул тэрептен сезлерди тематикалык катарлара ажыратыу усьип.1 сезлерди лсксика-семантикалык топарлара ажыратып уйрениУ усылына карама-карсы кояды. Бул тилдин спецификалык машкалаларын соулелсндирмсйди. Бакдауларымыз соны керсстсди, сезлсрдин тематикалык катарлары лексиканы классификациялаУда гурли дорсжсдс колланылып аты р. Нул усылды пайдаланыУда избе-излик кен бунын устине тематикалык топар, тематикалык катар тусиниклери хэм олардьщ криятсриялары жетерли аныклыкхз ийе смсс. Нотийжсдс бул усыддан пайдаланыу ямаса пайдаланбау хдккында пикир айтылмайды, пайдаланан жадайда да, оны ез аты менен жургизбсу жадайларыда ушырасады.
С.Усманов взинин илимий жумысында езбек тили сезлик курамындагы сезлерди жети ири топара белип олардыц айырымларын тематикалык топара ажратса, тагы бир илимий макаласында тематикалык топар орнында сезлердин манили топарлары терминин коллайды [2: 85].
Айырым изертлеулерде семантикалык, лексикалык хэм тематикалык топарлар терминлери ушырасады. Сезлерди тематикалык ажыратыу белгили халыктилипде кдйсы тараулара тийнсли лексикапынбай ямаса камбааллыкты белигилеуин имкан береди. 0з хэм езлестириу катламлар лексикасын тематикалык топарлара болыу хэм оларды салыстырмалы уйрениу ез катламында кандай тараулара тийисли болан сезлср сакданып туранлыган, кайсы тараулара тийисли сезлер тарийхынан шыгап кеткени хэм онын орнын езлескен сезлер ийелеуин аныклауа жол ашады. Тематикалык классификация мэлим бир лексиканыц катламлара ямаса конкрет мстодлара тийнсли сезлерди топарластырыу ушын колланылыу мумкин.
Лексикологияа тийисли илимий изертлеу жумысларда езлестирген кдтлама тийисли сезлер тематикалык топара ажыратыу менен кен таркалан. Тематикалык классификация белгили бир диалекттин лексикасын ямаса тилдин социаллык тармакдарьша тийисли сезлерди топарластырыу ушын да ислетиледи. Бундай усьит базы бир жадайларда айырым жазыушылардын сез байлытын керсетиУ ушын колланылады.